Về đâu những mái rêu phong

Lượm trên Internet‏

Ngôi nhà 6 thế hệ

Bạn hãy nện gót trên những phiến đá xanh mòn nhẵn, hãy vịn tay vào vách rêu thẫm mát lạnh, bạn sẽ cảm nhận bâng khuâng về sự lắng đọng của thời gian trong một không gian thôn dã vùng trung du xứ Quảng. Lối ngõ nhiều tầng uốn khúc đưa bạn lên dần, trực chỉ đỉnh đồi cao nhất làng Lộc Yên, xã Tiên Cảnh, huyện Tiên Phước, tỉnh Quảng Nam. Nơi ấy tọa lạc ngôi nhà cổ có giá trị độc đáo và số phận khá ly kỳ.Chủ nhân của ngôi nhà, cụ Nguyễn Huỳnh Anh, vừa mừng thượng thọ 90. Đôi mắt cụ đã giăng mây, và tai chỉ còn nghe quen tiếng sấm đì đùng. Nhưng chỉ còn những biến cố thăng trầm gắn với số phận kỳ lạ của ngôi nhà là cụ vẫn canh cánh bên lòng. Ngôi nhà không có niên biểu, nên chẳng biết đích xác là dựng vào năm nào - cụ kể bằng giọng Quảng chân chất vùng cao. Dưới mái rêu phong của ngôi cổ kính, dòng họ Nguyễn Đình ở Lộc Yên này truyền tông đến cụ đã là thế hệ thứ 4. Bắt đầu từ đời cụ cố Nguyễn Đình Hoàng, một đại phú gia làng Lộc Yên, thời ấy thuộc tổng Tiên Giang, huyện Tiên Phước.Cái sự giàu của cụ cố Hoàng cũng đáng kể ra để ngẫm: có bạc thước trong tay từ đời trước để lại, song cụ cố Hoàng không mua lấy chút quan tước làm vinh thân phì gia, cũng chẳng ham tậu ruộng cò bay thẳng cánh mà thành địa chủ theo thói thông thường thuở ấy. Chỉ khi năm người con trai thành gia lập thất ra ở riêng thì cụ cố Hoàng mới bỏ tiền ra dựng cho mỗi người một ngôi nhà gỗ thật khang trang để an cư lạc nghiệp. Mấy thế hệ con cháu tiếp theo đều được học đủ chữ nghĩa, nhưng không người nào đi thi để làm quan, mà chỉ bám đất làm ăn. Ngay như cụ Anh, thông thạo cả Hán văn lẫn quốc ngữ, nhưng suốt đời vẫn là một nông dân. Ngôi nhà này truyền đến đời cụ Anh đã ngót nghét 200 năm.Cháu nội cụ Anh, đứa nhỏ nhất cũng đã vào đại học, đã là thế hệ thứ 6 dựa vào gốc cột cái to gần một vòng tay người ôm mà lớn lên trong không khí yên ả u tịch của ngôi nhà cổ này. Những gốc cột cái trong ngôi nhà từng ấy năm cũng chưa một lần rời khỏi phiến đá tảng đặt chân. Cả ngôi nhà gần như vẫn nguyên trạng thuở ban đầu, chỉ có phần mái lợp chuyển từ tranh sang ngói vào năm 1941. Theo cụ Anh kể, nguyên mái nhà gồm hai lớp: lớp mái dưới bằng sườn tre đan đắp đất sét, lên khoảng 2 tấc tay là lớp mái trên, lợp tranh, để chống nắng nóng, nhất là sét đánh, hỏa hoạn, lỡ cháy lớp tranh thì thay, xứ này thiếu thứ gì khác chứ tranh tre thì bạt ngàn xanh tươi. Kiểu mái đôi ấy là đặc trưng của loại nhà Lá Mái.Ngôi nhà gồm ba gian và hai chái đầu hồi, kiến trúc theo một lối riêng hết sức độc đáo, gọi là nhà “tam đoạn”, còn gọi là “kẻ chuyền”: mỗi bộ vì kèo có ba phần kết cấu là kèo lòng nhất, kèo lòng nhì và kèo lòng ba gối đầu nối tiếp từ cột cái (nóc), qua cột quân, rồi xuống cột muống (hiên).Các trính (còn gọi là trến, quá giang) được đẽo khắc uốn lượn, cùng với trỏng quả (con đội) chạm nổi hình con dơi bay xuống, và gia thu (hai cánh trang trí hai bên trỏng quả) của kèo nóc khiến kết cấu gỗ ở chính thất hết sức sinh động, mỹ thuật. Con dơi là biểu tượng của chữ Phúc. Trên hai kèo đầu hồi còn trang trí bức cuốn chạm hình cuốn thư cách điệu, và ở mặt dưới kèo lòng ba chạm các cảnh thú rừng như nai, sóc... rất chi tiết, lộ rõ nét tài hoa của phường thợ chuyên nghiệp xứ Quảng tài hoa.Cụ Anh cho biết, ngôi nhà do phường thợ mộc nổi tiếng Vân Hà ở xã Tam Thành, Tam Kỳ, xuống Nam dựng nên. Mỗi một cây kèo trong ngôi nhà chạm khắc xong tốn chí ít một tháng công phu! Kiểu nhà rường, kết cấu “tam đoạn” và điêu khắc tinh xảo vẫn còn nguyên trạng khiến ngôi nhà cổ này có giá trị kiến trúc vô song. Ngôi nhà cổ đón gió theo “phương vua” – tức quay mặt hướng Nam – trên đỉnh đồi cao nhất làng Lộc Yên một thời nức tiếng đến nổi Tổng thống Ngô Đình Diệm hai lần hỏi mua. Nhưng cụ Anh đã nhất quyết từ chối.Cụ Anh kể: Lần đầu là vào năm 1939, ông Diệm vừa từ quan, về ở với anh ruột là ông Ngô Đình Khôi, đương chức Tổng Đốc xuống Nam. Ông Diệm cưỡi ngựa lên đây, có ông Tri huyện Tiên Phước cùng quan gia theo hầu đông lắm. Sau khi xem xong nhà, ông Diệm cứ nằng nặc đòi mua, ngã giá là một nghìn rưỡi đồng bạc Đông Dương. Thời đó 10 ang lúa (tương đương 45 ký) chỉ có 2 đồng. Cụ Anh không chịu bán. Ông Diệm nổi giận đùng đùng bỏ về.

“Chỉ ngày sau, tui có trát đòi xuống huyện, ông Tri huyện ra lệnh phải bán nhà cho Cụ Thượng- tức Ngô Đình Diệm, trước đó mang hàm Thượng thư. Tui vẫn nhất mực không nghe. Rứa là cứ năm bữa, nửa tháng, ông huyện lại gửi trát đòi tui xuống, dọa dụ đủ điều. Mấy lần sau đó tui không chịu xuống nữa. Rồi chuyện cũng êm đi, tưởng ông Diệm cũng đã quên, ai ngờ 20 năm sau, ông Diệm lại lần nữa đòi mua...”. Cụ Anh bồi hồi kể tiếp: “Lần thứ hai này phải nhờ có chút may mắn mô đó, hay là nhờ ông bà phù hộ, chứ không thì ngôi nhà khó thoát số phận cột kèo phải rời nhau, bởi lần ấy ông Diệm không đích thân ra mặt về đây, mới ớn. Đó là vào năm 1960. Chuyển lại ý muốn của cụ Diệm là một ông thiếu tá đi xe tới cùng lính tráng, súng ống. Ông ra giá, hễ trong vòng vài chục triệu bạc, tui muốn bao nhiêu cũng có, và còn hứa sẽ cắt thêm cho tui một khoảnh đất ở thị xã Tam Kỳ – tỉnh lỵ bấy giờ. Tui không chịu. Ông hạn cho tui suy nghĩ, ý là không muốn bán cũng phải bán, vì ông Diệm muốn mua cho bằng được. Run rủi làm sao, sau đó vùng này thành chiến địa tranh chấp dữ dội giữa hai bên Quốc gia với Cộng sản, nên việc tui không chịu bán nhà cũng được cho qua.” Từ năm 1965, gia đình cụ Anh phải chuyển ra trung tâm huyện ở để tránh tên bay đạn lạc. Làng Lộc Yên ngày nào cũng hứng đại bác bắn phá, nhưng kỳ lạ sao ngôi nhà vẫn chẳng chút hề hấn gì.Cụ Anh bùi ngùi: “Mười năm, từ 1965 cho đến 1975, tui cứ ban ngày vào ở làm vườn, đêm trở ra trung tâm huyện ngủ, nhưng chẳng bao giờ tui nghĩ đến chuyện dời nhà hay bán nhà. Mươi năm lại đây, cả chục lần người ta đến gạ gẫm mua nhà, nhưng tui vẫn trả lời mười lần như chục là không bán. Nếu tui có ý định bán, thì làm chi còn cơ hội đến bây chừ để mấy người gùn ghe.” Cái đầu bạc cụ Anh thoáng hơi đổ xuống mặt bàn gỗ vuông đen bóng cổ xưa, mường tượng như cụ đang lắng nghe tiếng vọng từ đâu đó xa xăm lắm, rồi giọng cụ trầm xuống theo hai câu đối hên bức liễn đặt ở bàn thờ gia tiên: “Bách tải triệu bằng bồi phúc trạch / Nhất sanh trì thủ trọng cương thường. Cụ cố tui lưu lại bức liễn đối ni, bên trong còn ẩn hàm ý muốn lớp con cháu kế thừa phải gìn giữ phúc trạch mà truyền đời. Nhưng tâm nguyện ấy của cụ cố tui đã không được làm toàn vẹn.”

Có tiếng gió thổi dài bên ngoài gian nhà cổ, rạt rào âm hưởng từ những tán đại thụ hàng trăm năm tuổi trên đỉnh vườn đồi... “Cả năm ngôi nhà ngày ấy đều được cụ cố tui dựng ở làng Lộc Yên, nhưng đến bây chừ đã thất tán hết... ba cái rưỡi. Nhà cụ nội út bên kia đồi chỉ còn một gian.” Chỉ có mỗi một ngôi nhà của cụ Anh vẫn giữ được nguyên vẹn nền móng và kiến trúc nguyên thủy, dẫu qua biết bao thăng trầm ly loạn chiến tranh, và cả những ham muốn đổi chác ở đời... Một chuyên gia nghiên cứu nhà cổ người Nhật Bản đến chiêm ngưỡng ngôi nhà cổ này có nói, đại ý, làm nhà không chỉ là kỹ thuật, mà còn là tâm linh, là bản sắc, gỗ cũng là bản sắc văn hóa... Đối với ngôi nhà cổ này, dâu bể thời gian đã lưu dấu trên những phiến đá mòn lối ngõ và lên nước gỗ đến mức như có thể nhìn thấy bóng dáng những con người ở đó một thuở xa xăm.

 

Đi chợ nhà cổ Quảng Nam

Ngôi nhà của cụ Anh còn may mắn, chứ hiện nay theo kết quả khảo sát ở 8 huyện của tỉnh Quảng Nam, có độ 350 nhà cổ ở Quảng Nam bị hư hỏng nặng, hầu hết có niên đại từ thế kỷ 18. Trong đó có ngôi nhà Lá Mái của ông Nguyễn Sắt ở thôn Mỹ An, xã Đại Quang, huyện Đại Lộc, đã có 6 đời ở, được xem là nhà rường lớn nhất còn lại ở Quảng Nam. Nhà dài 16 mét, cao hơn 5 mét, 3 gian chái hồi là chái đôi do thợ Kim Bồng dựng. Ngoài ra còn một số nhà cổ đáng chú ý như nhà ông Lê Văn Quán ở thôn Đại Đồng, Đại Lộc, và một gia đình ở Tam nghĩa, huyện Núi Thành có tới bốn ngôi nhà cổ cùng trong một khuôn viên. Phần lớn các ngôi nhà cổ trên đang trong tình trạng hư hỏng nặng và chủ nhân của nó không có tiền để tu sửa. Tính ra chỉ có 1/1.000 nhà cổ tỉnh Quảng Nam được tài trợ trùng tư.Số còn lại thì được dời ra để mua bán trên Quốc lộ 1 gần thị trấn Vĩnh Điện, Điện Bàn. Chợ nhà rường cổ Quảng Nam bày cả ra hai bên đường trên khoảng đất khá rộng. Chợ này hoạt động rầm rộ cách đây khoảng 3 năm. Ban đầu nhỏ lẻ, tự phát, sau phát triển thành Công ty Tư vấn Thiết kế nhà gỗ Quang Vĩnh. Đến đây, nếu sẵn tiền, bạn có thể mua bất cứ giờ nào một ngôi nhà rường cổ có tuổi 100 năm, 3 gian, 2 chái, hoặc 5 gian, 2 chái cùng những cấu trúc đi kèm như nhà cầu nhà lẫm- gian sau cùng dùng để chứa lúa, tràng kỷ, liễn, đối, tủ chè, sập, phản, hạc gỗ, cối xay bột, cối giã gạo bằng đá...Ông chủ của chợ nhà cổ này tên là Lê Văn Tăng, được ca ngợi như một nhà phục chế tận tâm, một doanh nhân năng động trong việc buôn bán nhà cổ. Nhờ nhà cổ mà ông Tăng đã trở thành tỷ phú. Lúc nào ở mặt tiền chợ nhà cổ này cũng có khoảng 7, 8 ngôi nhà cổ được trưng bày ngoài trời sát với lề đường.Hàng chục thợ mộc, thợ sơn đang đục đẽo, sơn phết lại mấy cái tủ thuốc bắc hay mấy gốc cột đã xuống nước. Phía trước chỉ là phần trưng bày cho khách coi chơi, còn đồ thật nằm ở phía sau. Vừa hỏi câu đầu tiên, ông chủ đã cho thợ dẫn vào ngay trung tâm chợ nằm khuất sau mặt đường. Mấy ngôi nhà dựng phía trước mặt tiền chẳng là gì cả so với những gì khách được thấy tại đây. Trên một bãi đất hẹp chừng 500 mét la liệt những cây cột, những tấm xuyên, trính, vì kèo cũ kỹ, chạm trổ công phu đang được thợ tu bổ, gia cố lại.